Tawilis

Tawilis

maliit - mabilis

lumalaot - dumuduong - pumapaltok

alamat' hiwaga - lambat' sigwa

kinakayod - pinupuksa -sinisilaw

mapaniil - mapang-agaw

Suro

Isa ito sa mga naging output ko sa wildlife poetry workshop ng 28th Philippine Biodiversity Symposium. 

Likhang Lawa

Maganda 'yung dugtungan ng tula sa lawa para makita at makabahagi yung mga tao sa pagiging cultural resource ng lawa. 

Eh kung lagi nating ibinabandera ang pangingisda, turismo,at iba pang ekonomikal na pakinabang sa lawa; e nakakahon yung lawa sa kanyang provisional service kung anong makukuha natin dito. 

Alam lang natin na mahalaga ang kultura. Sa tingin ko may pag-aakala ang madla na ang kultura ay dapat something na katutubo or para sa mga alagad ng sining. Pero hindi, lahat tayo'y may kakayahang lumikha. 

Duhol

Duhol

makamandag/ matapang

lumalangoy/ lumulubog/ lumulutang/

sinturon/ dagat/ basahan/ lawa

inuubos/ nilulustay/ tinatakot

sukab / ganid

Pukot

#

Isa ito sa mga naging output ko sa wildlife poetry workshop ng 28th Philippine Biodiversity Symposium. 

Tungkol sa Dugong

Matapos marinig 'yung Dugong conservation efforts ng Tagbanua mula sa C3, isang maliit na environmental non-profit sa Busuanga, Palawan; hindi pala makatarungan na baguhin ang pangalan ng hindi natin gustong pangulo dahil katunog lang ito ng Dugong. Protektahan natin ang ating buhay-dagat. Bigyang galang ang integridad ng Dugong. 

Bumisita kami ng Leyte Sab-a Peatland.

Bumisita kami ng Leyte Sab-a Peatland. 

May peatlands tayo sa Pilipinas!

Napag-aralan namin 'to sa kaisa-isahang EnviSci subject noon. Litong-lito kami sa pinagkaiba ng marshland at peatland, p'rehas kasing matubig. Google n'yo na lang din yung tungkol sa features ng peatlands.

Grabe 'yung socio-political history ng Leyte Sab-a Peatland. GMG! Pero grabe rin yung commitment ng local governments, parang ayokong maniwala pero sincere sila "to correct the sins of the pasts". Masyadong mahaba yung kuwento.

Meron tayong Waray-waray at Mindanaon na salita sa peatland; luyon-luyon at guyon-guyon. Siguro dahil mauga ang lupa sa luyon-luyon, parang umaalon. 

Nakatapak ako sa luyon-luyon. Mukha lang s'yang malawak na damuhan tapos may konting tubog o kaya sapa. Puwedeng hindi mapansin kung nasa byahe ka. Ang hirap ilaban ang karapatan ng luyon-luyon kumpara sa iba pang ecosystems kung hindi mo mauunawaan ang siyensya sa ilalim ng madamong luyon-luyon. 

Parang lulubog talaga ang bawat hakbang mo pero puwede ka ngang lumubog kung di mo hahatiin yung bigat mo sa bawat pagtapak. 

Puwede bang ang luyon-luyon at mga komunidad ay magkaroon ng malakaibigang pag-iral? Hindi madali pero kaya naman kung aagapan yung pagkasira ng luyon-luyon. Reversible pa sa ngayon. 

Bumisita rin kami sa mass grave sa Palo, Leyte. Ito yung mga biktima ng halimbawa ng climate crisis; Super Typhoon Yolanda. Isang hakbang ang pag-aalaga ng mga luyon-luyon dahil kaya nitong mag-imbak ng gigatons ng carbon gases. Malaki na raw yun ayon sa eksperto mula sa Indonesia. May 14 million has ng peatlands ang Indonesia! Sa Pilipinas, may listahan na tayo ng peatlands at suspected peatlands. At una pa lang ang Leyte Sab-a Peatlands na may malaking conservation efforts. 

#

Dyord

Baybay, Leyte

Agosto 15, 2019

Nasa isang scientific community conference pa rin

Nasa isang scientific community conference pa rin. 

Parang ang hirap isulat ng iba kong naririnig. Ang lungkot kasi. Example, since 1992 ang Protected Area ng Southern Sierra Madre (Gen. Nakar, Real, at Infanta) ay walang Protected Area Management Plan. Wala silang pinaka bibliya na pag-aangklahan ng pangangalaga sa bulubundukin. Kahit na protektado s'ya ng pambansang batas, mahalaga rin na may mga lokal na mga polisiya at plano na nasusulat. Hindi ma-explain masyado at hindi ako lawyer pero alam ko mahalaga na laging may nag-uusap at pinag-uusapan kasi it can push back yung mga projects na nakukurtinahan ng "development" pero nakakapurhisyo in the long run. T'saka totoo yung sinabi nung isang attendee e, hindi puwedeng isa o dalawang tao lang ang nagdedesisyon sa loob ng protected area. At dapat na dapat lang na may upuan ang mga cultural communities sa mesang magdedesisyon sa mangyayari sa malaking bahagi ng kanilang lumang pamana. Sad reacts only.

Nag-uusap kami ni Jane (again, hindi kami lawyer). Kung tutuusin doble-doble nang proteksyon nito sa batas. Protected area (NIPAS Act) at ancestral domains (IPRA Law), pero umaaligid-aligid pa rin ang mga national projects dito for "development" na hindi ikakatuwa ng mga naninirahan doon. 

Good news: May PAMB ang Protected Landscape ng Mt Banahaw- Mt Cristobal sa Quezon. May social fence kasi organisado ang mga may paki sa bundok. At may pagtaas sa sightings ng Philippine Warty Pig na maaaring dahil na rin sa pagbaba ng kaingin at pagtaas ng reforestation efforts. Pero since 2014 wala pa ulit sighting ng Philippine Rufous Hornbill, oooh. Nagkaroon na rin sila ng pag-uusap sa DepEd Quezon para isama ang biodiversity sa curriculum. 

#

Dyord 

Visayas State University

Baybay, Leyte

Agosto 14

Nasa isang scientific community conference

Nasa isang scientific community conference ako sa Visayas State University. Ang ganda ng paligid nila para mag-aral, mapuno, baybay dagat at tag-kinse lang ka usa barbecue. 

Nagbabalik-loob ako sa siyensya. Ang daming studies tungkol sa sanlaksang-buhay ng bansa. Parang ang sarap pakinggan lahat. Sana nakakalabas ang nga  ito sa mga scientific papers at classroom discussions. Malaking trabaho rin talaga ang pagsusulat ng siyensya sa madla. 

Ang pormal ng mga tao. Ingles-ingles ang mga nagsasalita, siyempre hindi naman sila makapagtagalog at maraming participants ay galing ng Visayas at Mindanao. So, malayo pa rin ang Filipino bilang wika rin ng conservation. 

Isa sa mga nakakuwentuhan ko si Tatay Arnie. Nagtrabaho raw s'ya dati sa isang environmental non-profit at umaakyat ng bundok para sa mga Philippine eagle at sumisisid, di ko lang alam anong klaseng diving, sa Cebu, Davao at Leyte. From ridges to reefs ang ginagawa n'ya pero no read no write s'ya, ilang beses n'yang inulit yun sa'kin. Kung hindi raw s'ya na-stroke ay kaya n'ya pa ring maghikap. Retirado na raw s'ya pero inimbita ng dating katrabaho at binigyan ng kit. May ilan nga s'yang katrabaho rito na nilalapitan si Tay Arnie pero sana may ilang benepisyo sana 'yung mga kagaya ni Tay Arnie na hindi propesyunal ang ganap sa conservation. Alam ko significant ang ginanapan n'ya sa mga ecosystems ng Samar-Leyte, hindi lang n'ya makuwento ng maayos sa Filipino kasi kasabot ko ng Waray-waray pero gamay ra. May nabasa akong international studies na nag-uugnay sa efficiency ng ecosystem protection program sa security of tenure at fair employment benefits. Kadalasan naman talaga ang secure lang sa mga organisasyong pangkalikasan ay 'yung mga propesyunal o academics. Eh nasa tuktuk pa tayo ng statistics ngayon ng pinaka delikadong bansa para maging environmental activist. 

Tuburan sab Kinabuhi. Sa wakas, may narinig din akong nag-Waray-waray sa invocation bukod sa isa-isang pagbati sa mga academics. Nagbigay din s'ya ng diskurso kung alin ba ang mahalaga; ang pag-unlad o ang sanlaksang-buhay? Siyempre pa'y babanggitin ang yabang natin bilang isa sa nga megadiversity na ecosystems sa daigdig. 

Kakatapos lang ng ibang international non-profits na mag-present ng mga trabaho nila. Gasgas na gasgas ang mga word na sustainability, carbon, climate crisis, community, non-timber products, evidence-based atbpng jargons. Tapos, sumunod itong isang foundation na subsidiary ng isang kumpanya na may dalawang coal powerplants. Tahimik ang mga tao: nagtaasan kilay nila deep inside.

Pero marami nga namang initiatives itong si foundation tungkol sa pagtuturo sa mga komunidad at pangangalaga sa buhay sa ilalim ng dagat at himpapawid. Nasa research na rin sila. Nagbibigay ng finance sa mga conservation efforts. Naging peso sign mata ko. "Sulat tayo proposal para sa lawa ng Taal!" Alam ko naman na di lulusot iyon sa board. Gusto ko lang i-trigger si Jay-O. "Ayaw ni Attorney," sabi agad n'ya. Hate reacts only pa naman ang board sa coal. Siyempre, ukit ako kaya kinuwestiyon ko yung project namin sa isang malaking group of companies, "oh, e may coal powerplants din yun ah!" Todo paliwanag si Jay-O kumbakit meron. "Last na pati ito," sabi pa n'ya. Tapos, during the poster presentations ng mga studies at projects, itinuro ko yung mga logo ng energy corps. "See? They care about our biodiversity," para gumastos sa mga studies na 'to. Utot.

Studies. Gumala-gala kami ni Jane sa mga nagsabit na studies. Ang huhusay. Hayskul lang yung iba. Isa sa mga paborito namin ay 'yung tungkol sa Philippine Scops Owl (sorry, nalimutan ko 'yung pangalan ng fresh grad na researcher). Una, ang cute kasi nung kwago. Pangalawa, maaari mong ma-monitor yung biodiversity ng terotoryo ng kwago sa iniluluwa (regurgitated) n'yang mga buto, kaliskis, balahibo at iba pa n'yang nilapang. Kung ano raw ang napapanahong makakain, yun ang huhulihin ng Philippine Scops Owl. Hindi pihikan. (Pero maaari namang may preference din nga sya na kakainin. Sino ba naman tayo to speak for the scops owl di ba?). Habang nagtatanong ka nang nagtatanong sa presentors lumalawak nang lumalawak yung mga isyu na nasasagi mo. Maraming kailangang trabahuhin at marami pa ring kailangang pag-aralan. Ang dami ko pang utos na aralin pa n'ya yung population level naman or interspecies relationship ng scops owl sa iba pa na nasa teritoryo n'ya. Tuwang-tuwa naman si ate kasi na-encourage daw s'yang mag-aral pa. Go! Isu-support ka ng gobyerno natin! Dapat.

Nakakatakot tanungin yung mga mahuhusay at bago nating scientists, researchers, conservationists kung anong balak nila sa career kasi baka kakaunti lang ang trabaho para sa siyensya sa bansa tapos malungkot lang kami pare-parehas. 

Hindi na namin nakuwento yung ka-schoolmate n'ya na sumasalo naman sa iniluluwa ng Philippine Scops Owl para pag-aralan. O di ba, hardcore! Inabot na kasi kami ng dinner at masakit na ang brain cells namin. 

#

Dyord

Visayas State University

Baybay, Leyte

Agosto 13, 2019

Tac Again

(2013) Una kong sakay ng eroplano ay papuntang Tacloban, gastos lahat ng humanitarian non-profit org. (2019) Ngayon, pangalawa kong lipad ay Tacloban ulit, gastos lahat ng environmental non-profit. Well, environmental injustice is also social injustice naman din.

Pero time out muna kami nina Jay-O at Jane sa mga ipinaglalaban, pahinga muna ang mga musa ng lawa, dagat at gubat. May conference din ang scientific community sa Leyte, pero 3 days earlier kami para maghikap muna sa Samar-Leyte.

Dumating kami ng Tac nang tanghalian. Anim na taon at #TindogTacloban na nga. Maayos na yung Eva Jocelyn Memorial Shrine kumpara dati na halatang isinadsad ng daluyong sa may kalsada ang barko. Katabi ng iconic landmark ngayon ang mga nagbalikang barung-barong sa no-build zones.

Nagtanghalian kami ng Pakdol sa Dahil Sa Iyo na isang klasik na karinderya. Ang lakas maka-Da King film set ng vibe nung karinderya. Tapos, nagpahinga na sa hotel.

Basang-Basa sa Basay

Nagpunta kami ng Basay. 'yung iba Basey, impluwensya raw 'yun ng mga Kano dahil sa pagbigkas nila ng "-say". Sasakay kami ng bangka bago makasuot sa kuweba. Hinainan kami ng tsaa na may tarragon at mint bago nakakuha ng bangka.

Tinanong ko 'yung isa sa mga tagaroon kung anong pangalan ng ilog, Golden River ang una n'yang binigay at kailangan ko pang ungkatin anong pangalan ng ilog bago pa maging Golden. Sapa san Kadak-an, tuwang-tuwa kaming pangalanan ang mga puno at may ibang hindi namin ma-identify. 

Unang beses kong mag-caving. Mahusay ang guide namin na si Enoy, aral na aral at ang ganda ng pagkakahabi ng kuwento nila sa bawat pagsuot mo sa bahagi ng kuweba ng Panhulugan. May relasyon ang loob ng kuweba at ang tumtakip ditong gubat at bagong-bago sa'kin ang siyensiya ng kuweba. Para akong kinder na nasa field trip. May palatandaan na ako sa pinagkaiba ng stalactite at stalagmite. Malaking bahagi rin ng tour ang pagtuturo sa mga turista na huwag hawakan ang mga calcites. Nakita namin ang mga halimbawa ng hinawakan at inupuan na mga calcites. Nakakapanghinayang na yung pinaghirapan ng kalikasang buoin na mga mineral ay sinira lang ng isang hawak. 

Sa bahaging ito raw ng Sohoton National Park nagkaroon ng engkuwentro ang mga Waray at sundalong Kano. Sa taas ng Panhulugan nila ihinuhulog ang mga bato't kahoy sa mga mananakop. 

Paglabas namin ng kuweba, nakahain na sina Mam Ludith at Erica, ang aming tour guides. Wala kaming almusal at deretso na sa sasakyan paggising kaya pasal na kami. Una naming nilantakan yung ensaladang pako na may mangga, pipino, at singkamas na may suka na dressing. May ginataang manok, inihaw na liempo at hipon din. Sa nito at dahon ng saging kami kumain. May dala rin silang kobyertos. Plastic-free lunch. Ang saya ng puso at tiyan namin sa Leyte Gulf Travel and Tours nina Mam Ludith. 

Pagkatapos ng tanghalian, ang sarap sanang matulog pero kailangan pa naming mag-kayak sa Sohoton River para sa isang tulay na apog na isa ring kuweba. Maraming kuweba sa Sohoton National Park at ang probinsya ng Samar ang caving capital ng Pilipinas. 

 Ang linis ng ilog. Dito nga raw nag-iigib ng tubig ang mga Mamanwa kung naiiga ang poso nila kapag tag-araw. Magkadugsong ang sapa ng Sohoton at Kadak-an. Marami ring sasa sa gilid ng ilog bukod sa iba pang punong-kahoy. Parang itinuturo sa'min ng isang white-banded kingfisher ang daan papunta sa pinaka kuweba. Doon na ako nagtampisaw at tumingala sa chandelier ng stalactites. Naligo na rin kahit walang extra clothes kahit na binilinan naman kami. 

Umuwi akong basa. Naglatag na lang ako ng garbage bag sa van para di mabasa yung upuan. Maiisip mong balikan ang Sohoton para ipakilala sa mga kaibigan.

Pauwi, madadaanan mo ang mga barung-barong na malapit din sa baybayin. Sana lang lahat makinabang sa sustainable tourism. Sana kayang buhayin lahat sa komunidad ng ecosystem kung saan sila naroon. Ideyal na kung ideyal pero kung mapagkakasundo natin ang mga komunidad at ang kalikasan, hindi na kailangang magsiksikan sa siyudad at makipagsapalaran sa Manila ng mga may pamilya. Kahit man lang sa pagbili ng hinabing kaing at purselas na banig, makatulong tayo sa pagsulong ng ekonomiyang ikot-lokal.

Paunti-unti hanggang makaahon tayo.

#

Dyord

Agosto 9-10, 2019

Tacloban, Leyte

Sa Kabila ng Lahat

Sa kabila ng lahat ng nangyayari sa paligid: banta ng demokrasya sa Hong Kong, krisis sa klima, pag-aagawan sa mga isla, pagkikibit balikat ng mga nasa kapangyarihan para kumilos; ay parang may crush ako ngayon.

Parang may crush ako ngayon. Ngayon na lang ulit ako hindi sigurado sa gusto ko. Oks din naman palang yakapin yung di kasiguraduhan. 'yung nanunulay sa puwedeng oo at puwedeng hindi. Ilalapat ka ulit sa lupa, mawawala 'yung pag-aakala mong kilala mo na talaga 'yung sarili mo kung aakapin mo rin minsan 'yung hindi piho. 

Baka natutuwa nga lang din ako. Ang normie kasi, 'yung pagka-slow n'ya sa mga jokes ko sobrang natural. 'yun nga lang di ako sigurado sa pagkamakulit n'ya, baka dahil kakakilala lang. Lingid sa kaalaman ng mga bumbero, pumapatay pa naman ang pagkapamilyar ng apoy.

Susubukan kong hindi mag-reply ng mabilis.