Mahigit Sandaang Araw ng Samut-Sari

 

Mahigit Sandaang Araw ng Samut-Sari

Untitled design, @alt90studio

Handa na ang passport. Plantsado na ang modernong barong na pikit-matang binili. Isa ako sa delegado ng Pilipinas para sa pagbabalangkas ng posisyong papel ng kabataan ng ASEAN community hinggil sa usapin ng samu’t saring buhay o biodiversity sa rehiyon. Isusumite ang papel sa CoP 15 sa Kunming, China para pagtibayin ng mga nagkakaisang bansa ang panibagong framework ng biodiversity targets sa 2050. Ang pagbasa ko, iuusod lang uli natin ang deadline. Ang layo natin sa itinakdang Aichi targets sa CoP 10 sa Nagoya, Japan noong 2010.

Malulusaw ang pangarap kong umupo sa isang plenary session at magsalita sa isang gooseneck podium microphone. Sa isang barber shop ko mapapanood na hindi na matutuloy ang paglipad sa Malaysia dahil sa pandemya. Mayabang ko pa namang ibinalita kay Axel na lilipad ako kahit marami pang gawain sa lawa ng Taal, lalo na pagkahupa ng bulkan.

Wala pang isang buwan, nanahimik ang kalsada, nawalan ako ng trabaho, at nalugmok sa bahay. Ano pala kasi ang conservationist na wala sa ginagalawang ecosystem o natapos na ang kontrata’t wala nang magpapasuweldo? Cancelled na ‘ko. Para akong tawilis na tinanggal sa lawa, hirap sa paghinga, nagdudugo at kalaunan madudurog din. Sasabihin ko kay Axel na “parang hindi ko na alam ang gagawin,” o siya siguro ang unang nagsabi sa akin nang ganun kaya umamin na rin ako na hindi ko na alam. May 234 pesos na lang ako sa bangko. Wala akong alam liban sa magmukmok at magsulat lang tuwing kaya. Naiinip na rin pero hindi makakilos.

Maririnig din nating nagsimula sa isang palengke ng mga exotic animals ang virus. May magsasabing nilikha ang virus sa isang lab. Ang hirap na ring maniwala dahil lumalabo na ang pagitan ng kung alin ang teorya at alin ang totoo. May mga panawagan pang papanagutin ang bansang nagdulot ng pandemya, na para namang may kinikilala itong korte.

Walang isang buwan, mapapansin ng lahat ang bughaw na langit sa mga siyudad na normal nang itinatago noon ng usok at lason. Walang sandaang araw, ngingiti tayo sa mga pagbisita ng samot-saring buhay sa mga espasyo natin. May mga Otaria flavescens sa pantalan ng Mar del Plata, Argentina, na dating mga pigurin lang sa mga souvenir shops. Ipapakita sa balita ang mabagal nilang pag-iinat sa ilalim ng araw pero walang banggit tungkol sa bioaccumulation ng heavy metals. Mas nagkakarinigan ang mga Orcinus orca sa Salish Sea, Canada dahil walang ingay sa mga barko. Walang babanggit sa kasalukuyang bilang ng populasyon nila at kung bakit walang nabubuhay sa mga isinisilang simula 2015. May mga Capra nubiana at Sus scrofa sa Haifa at Tel Aviv, Israel. Isang kosher at isang tref, at alam nating walang pagtangi ang pandemya kung alin ang malinis at alin ang marumi. Maglilimut-limutan tayo sa kawikaan ng sinaunang rabbi kung para saan nilikha ang mga bundok. Sa isang police report makikita ang unang tala na namataan ang Lutrogale perspicillata sa Pilipinas, panahon ng pandemya, sa dalampasigan ng Taganak, Tawi-Tawi. Kahit naniniwalang biyaya ni Allah ang mga buhay na bahagi ng kalikasan, idiniin pa rin ng pulis na protektado ng batas ang isla at mandato nilang pangalagaan ang samot-saring buhay doon.

Malinaw ang mga lampas-lampasan nating pagtapak sa mga hanggahan. Samot-saring buhay ang naitulak sa ngalan ng pangangailangan; kung hindi man lagi ng pag-unlad. Nakinabang din naman tayo sa ekonomiyang nakasisilaw ang kinang ng mga hindi kailangan at bubulabugin tayo ng salitang esensyal. Babangungutin tayo ng mga tanong kung ang pag-unlad ba ay talagang pagtutulak o ang linyang pinipilit hatakin pataas ba ay laging pag-unlad? Walang sandaang araw, mas malaki ang nagawa ng sabayang pagtigil kaysa mga malawakang pagkilos.

Isang Lunes, makakatanggap ako ng e-mail mula kay Axel, kalakip ang On the Volcano of Taal (Tenison-Woods, 1888), isang scientific journal. Naghahanap ako ng listahan ng mga nabubuhay na halaman at hayop noon sa rehiyon ng Taal. Magkukuwentuhan kami ni Axel tungkol sa Sesamum indicum at sa langis nitong nagpapailaw sa mga gasera noon sa Taal. May mga pagawaan pa nga ng sesame oil noon sa Taal ayon sa Diccionario Geografico Estadistico Historico de las lslas Filipinas (Buxeta, 1851). Magpapalipad ako ng tanong kung anong nangyari sa paligid na puno ng linga.

Maraming lugar sa paligid ng Lawa ng Taal na pangalan ng puno. Halimbawa 'yung siyudad ng Lipa, mga baranggay at sitio ng Mataasnakahoy, bayan ng Balete at pati na bayan ng Alitagtag ay ‘maaaring puno’. Puno ang pagkakatukoy sa alitagtag sa awit ng ritwal na Subli. Nagsasalit-salitan din ang paggamit sa poon at puno sa loob ng awit. Ang Alitagtag ay galing umano sa ‘alinagnag’ na ang ibig sabihin ay umaandap-andap na ilaw. Ang sabi, may puno noon na napaliligiran ng mga patay-sinding ilaw kung gabi. Ang paliwanag na malapit sa siyensya ay dahil sa mga alitaptap pero bakit hindi na lang ginamit ang alitaptap para tukuyin ang kislap gayong isang titik lang ang papalitan sa alitagtag. Kapansin-pansin sa akin ang alitagtag dahil sa maaaring pagtukoy nito hindi lang sa puno kundi pati na rin sa ugnayan nito sa mga alitaptap, o sa kung anumang hindi matukoy na alinagnag.

Hindi ko alam kung saang bahagi ngayon ng Lawa ng Taal makakakita ng mga damong linga, puno ng alitagtag, lalo na ng mga usa na umiinom noon sa labi ng lawa. Mas tumitindi tuloy ang kati ko na ituloy ang pagsusulat ng proyektong Sa Ngalan ng Lawa na layuning pangalanan ng mga komunidad ang samot-saring buhay sa lawa. May kapangyarihan kasi sa pag-alam ng mga pangalan, may napupundar na pagkilala sa napangalanan. Matapos lang ‘to, isasakay ko si Axel sa bangka at iikutin ang lawa.

Isang Huwebes, pag-iisipan ko kung pribilehiyo ang pinanggagalingan ko sa pagtula sa ngalan ng samot-saring buhay sa gitna ng pagiging bilanggo ng pandemya. Umuusbong ang mga pagtatanong muli sa pag-aagawan ng luntian at abuhan. Ano palang pribilehiyo sa pagiging iskwater sa tabing-riles, walang trabaho at walang makinarya? Sinusubukan ko lang magkamayaw sa naranasan at nakasalubong na samot-sari, kumapit sa rikit; tumaya sa tula.

#

Setyembre 29, 2020

 Wala akong gana! Sobrang walang gana. May mga gagawin naman. Bukas na nga ang deadlines! Hindi pa rin ako naiingli. Ginawa ko naman 'yung mga liwayway protocols ko pero ewan. Ang ingay ng mga maya parang may bertdeyan ang mga ibon. Humihigop lang ako ng kape ngayon. Hindi ko alam saan manggagaling ang tulak para magsulat, mag-isip o kahit gumawa lang. Oo nga, mas maraming maya ngayon at nagtututuka sila sa kapit-bahay. May pumasok na pusa sa pinto. Musa ang hinihintay ko, hindi pusa!

#

Napadpad sa Isang Podcast

 

Napadpad tayo sa isang podcast bilang Jolina Eggdesal. Puwedeng pakinggan habang naghuhugas ng pinggan o naliligo. Sana di rin kayo okay ngayong may pandemya, okay lang yan!

Pandemic Preachings 3

 Sumimba ako kanina. Ayun, small talks pa rin kung anong trabaho ko ngayon o kung nasaan ako ngayon. Ang mga tao hawak nang hawak, sa balikat o sa likod ko, last time I check wala naman kaming poon sa simbahan. O baka subtle move 'yun na may naghimala at umultaw akong muli sa simbahan? Si Mama dinal'han pa ako ng sinukmani. Naalala ko 'yung mga rebultong inaalayan ng kakanin sa nobela ni Bob Ong na Mga Kaibigan ni Mama Susan. Ang himala pa nito ay binigyan ako ng pera.

Tiningnan ko na lang 'yung mga bulaklak. Hindi ko sigurado kung chrysanthemum at vanda 'yung species, roses lang 'yung malinaw sa'kin, malayo ang upuan ko sa altar. Red violet, blue violet, magenta, at yellow green ang contrast. Ilang kilometro rin ang ibiniyahe ng mga talulot sa altar. At may bumibili pa rin pala ng mga bulaklak sa panahon ng pandemya ha. Maaaring may krisis nga pero hindi lang sa kamatis at talong ang tao nabubuhay, pati sa rikit at kulay. May magsasakang nagbubungkal para magpabunga pero meron ding nagbubungkal para magpabukadkad. Natapos ang sermon ni pastor at wala naman akong maalala. 

Sa loob ng simbahan, wala kang maririnig tungkol sa pasismo, inaanay na demokrasya, mga banta sa karapatang pantao, parang hindi naaabot ng krisis sa klima. Hindi raw dapat mabuhay sa takot kahit na nasa gitna ng pandemya. Basta maniwala ka lang at maging mabuti. Basta magpatuloy ka lang sa daan ng katuwiran kahit na parang nadimunyu na ang lipunan. Paglabas ko ng simbahan, napamura agad ako sa alinsangan, ang init ng kalsada para maglakad pauwi. 

Hayae na may bitbit-bitbit naman akong chili oil at longganisa. 

September 17, 2020

    Maulan, sobrang mahal ko ang mauulang umaga. Naglakad pa rin ako. Wala akong ganang gawin ang mga bagay-bagay ngayong araw. Ang lamig ng hanging umiihip sa kili-kili ko, mahalumigmig. Ano bang gusto ko ngayong araw? 'yung ikamamatay ko kapag hindi ko ginawa? Ang saya lang dahil ayos lang magbumagal, nang walang hinahabol, na hindi hinahapo. Hindi ko alam kung hanggang kailan ganito ang mga araw pero ninanamnam ko lang. Ang gaan ng kulimlim, hindi sigurado kung babagsak nang malakas, bahala na rin kung lulurok o aambon. Maputik na rin naman ang lupa sa magdamag, para ke ano pa't matakot mabasa? 

Setyembre 15, 2020 (Samut sari sa School)

 Pagkagising, walang ligo-ligo, toothbrush lang at naglakad na ako papuntang palengke para magkape. Maaga akong makikitambay sa klasrum ni Song, makikigamit sa landline sa principal's office at makikiopisina na rin, may wifi at aircon naman. Maraming salamat po DepEd sa pagpapatambay. 

Tiningnan namin ni Song 'yung mga learning materials sa website ng kagawaran, may isang lumabas tungkol sa biodiversity, hulaan kami ng species bago namin binuksan 'yung ppt file. Pustahan tayo Philippine eagle, tarsier at tamaraw 'yan?! Nagtawanan kami. Takte, Grade 5 pa lang kami itinuturo na 'yun sa Science and Health. Ano, sa halos dalawang dekadang nakalipas ay walang iniusad ang wildlife studies-biology natin? Pagbuklat namin ayun na nga, bumulaga sa'min ang nakamulagang tarsier atbpng species na nabanggit kasama ng mga trivia ng largest at smallest na isda. Potek, Pandaca pygmea pa rin ang content natin! At buhay pa rin 'yung Science and Health na textbook namin noong elementary, teacher na si Song at nakita ko pa rin ang textbook sa klase n'ya. Sariling sikap na nga ng mga guro na maghanap talaga ng updated na teaching materials kung gustong iangat ang kalidad ng pagtuturo. Naalala ko, bumili pa si Song ng mga textbooks sa MIBF noon para sa klase n'ya. 

Ang hirap na nga ituro ng siyensya, dagdag trabaho pa 'yung paghahagilap ng ituturo. Kaya na lang naging elitista ang isyu ng climate crisis at biodiversity loss, dahil sa access pa nga lang ng impormasyon, kahit sa aklat pa lang ay salat na salat tayo. Kung hindi natin nakikita sa libro, ay paano pa sa tunay? Hindi sa may sama kami ng loob sa pambansang ibon at pinaka maliit nating isda, wala po silang kasalanan. Natatawa kami kasi ang dami nating mga pananaliksik tungkol sa samu't saring buhay sa Pilipinas, megadiverse country nga tayo; pero 'yu't yun din ang nakikita nating mga species sa libro. Tinatawanan namin ang frustration sa laki ng gap sa pagsusulat tungkol sa science, nakukulong sa mga akademikong wika ang maraming magagandang pananaliksik. Trabaho na ito ng science writers-communicators, at wala namang sistema para malaman nila ang gaps at opisyal na makisali sila sa pagsusulat ng content. Sistema, sistema, sistema, at hindi porke't suliranin ng sistema ay wala na tayong kapangyarihan pihitin ang sitwasyon.

Ang layo sa konteksto ng mga bata sa Taal ang Pandaca pygmea! Bakit hindi pinag-aaralan ang mas malapit na tawilis, maliputo o kaya duhol? Nakokorte sa kamalayan natin na kapag pinag-usapan ang kalikasan at samut saring buhay ay nasa malalayong mga gubat at malalalim na mga dagat ito. Kaya kahit gumalaw tayo nang gumalaw, kebs lang, wala tayong masasagi kasi nasa malayo naman ang mga samut saring buhay! Napagkakait sa kamalayan natin na may mga hayop din pala sa bakuran namin o kalapit na ilog, bundok, lawa, sa probinsya namin. Sana mabigyan din ng pagkakataon na mapag-aralan ang samut saring buhay na may kinalaman at mas malapit sa araw-araw nating pamumuhay. 

Hmmmm.... hindi kaya dahil sa ano natin ito, uhaw sa sense of identity as a nation, kaya lagi tayong may national bird, national animal, national leaf atbp. Pero at what expense, kapalit ng sense of community sana, ng awareness on co-existence sa mas malapit na samut saring buhay. 

Haberdey lang dati ang kaya ni Rr, ngayon kaya na n'ya ang buong hapi bertdey o magsabi ng bertdey ko na. Sabi ng kaibigan ni Mama kung bertdey ba talaga ni Rr ngayon, dahil malimit naman itong nagsasabi ng bertdey n'ya kahit hindi naman. Paraan ni Rr para makakuha ng atensyon, kaya ayan kung kailan mismong bertdey n'ya ay nagsisigurado ang mga tao.

Mga isang buwan bago sumapit ang Setyembre, binawasan na n'ya ang pagpapabili ng kung ano-anong meryenda kay Mama nang wala sa oras, ipunin na lang daw para ipambili ng cake sa bertdey n'ya. Kahit may pandemya't krisis, may dalawang cake naman si Rr, isang mumurahin para ipamigay at isang mamahalin para sa'min. May mga nagpadala ng pambili. Mas ako ang sabik kumain ng cake. Mas sabik si Rr na ipamigay ang mga cake slices sa mga tropa n'ya sa palengke. Napuyat din sina Mama at Idon sa kakahiwa ng mga prutas galing kay Ate Carla para gawing fruit salad at ibalot-balot na para puwedeng pasimpleng iabot na lang sa mga boy at maninida sa palengke. Nagbigay din si Ate Upang ng ispagetihin, si Ate Melay ang nagluto naman ng pansit. May nagdala ng malalamig na coke, tasty, at vegetable salad sa tindahan. Hakot nang hakot si Rr para mamigay ng handa n'ya habang sina Mama luto nang luto dahil ang dami pang hindi nabibigyan, may mga dumadaan pa sa tindahan na mga kakilala, habang nag-aabyad pa rin ng mga mamimili dahil hindi naman kami nagsara ng tindahan.

Maaga pa lang ay tumawag si Uwe para batiin si Rr, siguro bago ang mga gawaing bahay sa amo n'ya ay sumingit na ito ng pagtawag. Hindi na nakasalita si Rr, lamukot na ang mukha; umiyak na ang kapatid ko. Tawa kami nang tawa, nasaan baga si Uwe nasa Alaska, nasa abroad? Nasa Alabang lang naman nangangamuhan. Pero ayun, umiyak na rin si Mama at Idon habang natatawa. Nasa shooting yata ako ng MMK at 7:30 am sa palengke. 

Bente-uno anyos na pala ngayong taon ang kapatid ko. Hindi ko na namalayan, kaming tatlo ay nagpangabot na sa edad na 20+. Balugbugan talaga kami dati, walang ispe-special, walang oti-autistic kapag nag-awayan. Wala naman kaming alam sa ganun dati.

Rap Ka Nga? Sige Nga?

Dati ko pang gusto magsulat ng rap. Oo, something na iba sa'kin, 'yung malayo sa'king yumi't ganda. Gusto ko ng politikal pero pop. Pop naman sa Pilipinas ang politikal at politkal naman ang kalikasan at mga pagbabago sa paligid. Iniisip ko, nakakapagsulat naman ako, okay na sakin si Gloc 9 for collab as a starter. Ilang araw  ko nang nilalaro sa isip ko ito uli, mas maraming oras ngayong walang trabaho at nasa Tiaong lang, mas makakapaglaro-laro ako. Kailangan ko collabo talaga kasi hindi naman aandar ang rap ng mga salita lang, hindi ako into performing arts pero gusto ko nga ng iba namang form.

Kaninang umaga paggising ko, nakatanggap ako ng e-mail tungkol sa pinasa kong tula sa isang European movement tungkol sa conservation ng wetlands. Ang paandar ay isasama ang koleksyon ng mga sulat at tula sa polisiya na nilo-lobby sa EU Parliament, kumbaga may humanist approach na back up ang policy change; may paghimok at paghawak sa pagiging tao. Ang sabi, gusto nilang gawing kanta! Hindi pa ko nagre-reply, pakipot muna tayo pero kilig-kilig ako eh haha pero okay na rin ito bilang starter. Naiisip kong lyrics ay heto ako, basang-basa sa wetlands. Sounds familiar right? 

Pero gusto ko pa rin ng sa Filipino o ibang wika sa Pilipinas, di ba, iba 'yung hagod ng Asin sa Masdan Mo ang Kapiligiran at ng Anak ng Pasig. Hindi na ba thing ngayon ang mga awit tungkol sa kalikasan? E kung sa kalikasan nga tayo unang natutong umawit? Marami naman d'yang indie I guess. Ay wait, may Anak ng Pasig collab pala sina Geneva Cruz, Raymund Marasigan at Gloc 9, nakita ko sa Spotify! Mej anthropocentric nga lang at preachy pa rin kapag tungkol sa kalikasan, iba pa 'yung gusto kong isulat. Oh yung Masdan Mo may version pala si Sarah Geronimo, Zia Quizon at rock version ng Xanctuary! Iba, iba rin.

tbc

Setyembre 10, 2020

Umuwi uli si Vernon, Bernunang for short, sa bahay. Naglaro lang saglit tapos natulog na. Gumising, tapos nag-hot spring na ang buong pamilya, maliban sa'kin, sa Mainit na nasa public domain naman. Bumili kasi ako ng siomai sa bayan at naglakad-lakad. Pag-uwi, naglamay ako ng sinusulat na mungkahing pananaliksik. Paghiga ko nang bandang madaling-araw, andun din ang dalawang kapatid ko sa higaan ko, tulog nang nakanganga. Ako lang yata ang hindi natutulog nang nakanganga sa'min. Andun din si Mama, nagsiksikan kaming apat. Hanggang ngayon, tulog pa si Vernon, ginuguna-gunang matulog nang walang tatlong bub'wit na nangungulit. Uuwi na rin 'to mamaya sa kanila. Sabi ni Rr kay Vernon, 'wag na raw 'tong umuwi at 'wag na ring magtrabaho sa kanila na para bang puwede itong tumunganga lang. Tumigil puwede, pero tumunganga, hindi.

#

Dyord
Sitio Guinting, Brgy. Lalig, Tiaong, Quezon
Setyembre 10, 2020

Nang Ulitin Ko ang Elem.Stats

Ayon sa inulit kong subject noong college, may apat na uri ng desisyon na ginagawa natin araw-araw na buhay.

True and Accepted. Alam mong tama at totoo kaya pinaniwalaan, pinaghinalaan pero may mga patunay kaya pinanindigan. Mga paniniwalang niyakap mo ng buong puso’t kaluluwa. Halimabawa ay bilog ang mundo at hindi ikaw ang sentro ng uniberso. Isa ito sa mga perfect decision na magagawa natin.

False and Rejected. Hindi tama, hindi totoo kaya hindi mo tatanggapin. Maraming nalinlang ng mga kabulaanan pero nang malaman ang katotohanan ay matalinong iwawaksi ang naunang paniniwala. Halimbawa nito ay Marcos Regime ang Golden Years ng Pilipinas at mabait si Ms. Minchin sa mga bata sa ampunan. Hindi na lang kung mali, isa pa rin ‘to sa mga perfect decision na magagawa natin. 

False but Accepted. Nakow, sounds familiar. Hindi ko alam kung uso lang ba ang post-truth age at inaakap na rin natin ang hindi naman totoo. O baka mas maalwan lang na wag na lang magsuri. Halimbawa nito ay nakakatulong ang dolomite sa dalampasigan ng Manila Bay. Sayang ang kapangyarihang magpasya kung false but accepted lang din.

Truth but Rejceted. Marami  satin ay namulat sa mga kabuktutan o kaya hindi talaga masuri. Minsan dala na rin ng sirkumstansya kaya napipilitan tayong araw-araw na harapin ang katotohanan pero hindi tanggapin. Minsan kapalaluan lang din naman natin ang naghahadlang para gumawa tayo ng perfect decisions. Halimbawa ay hindi ka na mahal pero sabi mo kapag di tayo gusto, ipilit natin puwede ‘yun. Halimbawa pa nito ay climate crisis at biodiversity collapse, hindi naman outrightly rejected pero masyadong komplikado para sa ang isyu pa rin sa araw-araw ay pagkain, gamot at aliw. 

Apat lang ang pamimilian natin sa araw-araw. Hindi tayo perfect pero puwedeng mag-aral, magsuri at magtimbang.  

x

Baka Naman Nasa Enhanced April Fool's Tayong Lahat

Lately, nagsusulat ako tungkol sa environment sa isang UN page. Hirapan akong mag-research ng data. Naisip ko rin pre-covid-19 nga, hindi naman talaga tayo ma-research, hindi naman talaga tayo data-driven at evidence-based masyado, lalo na ngayong ang daming limitasyon. Kahit paano naman, matatantiya mo kung paano nag-escalate 'yung krisis natin sa basura, kulang ang landfills, may mga imported pang basura, mas marami tayong dumpsites, ang daming infectious wastes, balik tayo sa plastik. Habang binubuo mo 'yung articles, pati ikaw namomoroblema kung saan matatambak lahat ng basura natin ngayong pandemya.

Kung sakaling dumating ang worst case scenario na wala nang mapagtambakan, ang sabi ng isang ahensya, edi susunugin. Clean Air Act is shaking. 

Nariyan pang may mga operasyon na uli ng mga mina, may mga biyahe ng troso na may food pass, may naglulusot pa rin ng mga pawikan at balintong sa ngalan ng traditional medicine (ng mga gung-gong), may napatay dahil sa alitan sa komunidad malapit sa bakawanan, may kumatay ng tamaraw atbp. Maririnig ko si Mama na sasabihing "ang mga tao, hindi na natitinag," habang humihigop ng kape at nakatanaw sa malayo na para bang isa s'yang retired diwata. 

Sino na lang ang aasahan mo ng magandang balita sa kalikasan? DENR, sila 'yung may mandato, resources, competencies at kapangyarihan! Ayun, nagtambak ng dinurog na dolomite sa Manila Bay. Para raw white sand. Para raw maganda. Quarrying at Reclamation, sa DENR mo pa makikita at sa panahon pa talaga ng pandemya. Na-flatten na ang utak ko para intindihin pa ang mga bagay-bagay. 

Sana isang umagang paggising natin, mapanood natin ang isang presscon sa channel 4  at bigla na lang may magsabing "it's a prank!"

Lolo sa Tuhod

Habang nagwawalis, biglang naalala ni Mama ang lolo n'ya, ang lolo namin sa tuhod. Bagobo sa mga bagobo. Hindi pinangalanan ni Mama. Bigla na lang daw itong dumating sa Tiaong noong dalaga pa si Mama at nagkakatulong sa may Poblacion. Walang pasabing dadating na para sariling bahay ang dadat'nan. Katulong ang nanay ko, hindi n'ya bahay ang sa mga Alabastro pero nakapagbakasyon pa rin ng ilang araw ang lolo n'ya roon at inugoy pa umano ang sarili sa tumba-tumba ni Grandma (Alabastro, hindi ko lola). Naalala ni Mama ang sabi ng lolo n'ya ngayon, "darating ang panahon na hindi na kayo makakapunta sa'tin at kami sa inyo, mahihirapan na, kaya hangga't maaari pa, ako na lang ang nagpunta sa inyo," tapos nagpasundo rin nang wala pang isang linggo. Malamang sinabi n'ya 'yan sa guiangan at hindi sa tagalog. 

Likod

Ilang araw na akong walang liwayway protocols, maliban sa pag-aayos ng hinigaan, hindi muna ako nakakapaglakad sa umaga. Tinatanghali ako ng gising dahil napupuyat, kaya hindi na ako lalabas dahil masakit na ang sinag ng araw. Hindi dahil sa hindi makatulog, kundi dahil sa mga tinatapos. Meron akong mga inusog na deadlines at merong mga tinapos nang mas maaga sa deadlines, inabot na sa upo na kaya nang tapusin kaya pinipilit ko nang magsulat habang and'yan pa ang musa, na hinanap ko rin ng ilang araw. 

Hihiga ako ng bandang ala-una nang madaling araw na masakit ang likod, yayapos ako kay Rr na niyayapos din ni Mama. Mga bandang alas-tres, sila naman ni Rr ang babangon para maghanda na sa pagtitinda ng kape sa palengke. At wala akong kamalay-malay kahit na magpauli-uli o may matabig sila. Tinakasan ako ng buhay at mabubuhay lang namag-uli kinaumagahan.

Kanina, nabawi ko na ang ritwal sa umaga na paglalakad. Naglakad ako papuntang palengke para doon na magkape. Masigla na, marami nang tao, narinig ko na muli yung mga nagtatadtad ng karne sa malansang wet market. Nagtitimpla na ako ng kape at nagkuwento si Mama. "Kinse mil lang ang puhunan sa baka ni Kuya Dong tapos pang-45 mil na ngayon," pangalawang kuwento na sa'kin to ni Mama, nakalimutan n'yang nabanggit na n'ya sa'kin noong isang hapon pa. Bigla na lang nagpahaging na parang gustong umuwi muna sa Davao, mag-alaga ng baka't kambing. Babalik na yata ang bagobo sa tinubuang lupa. Ilang taon na bang tuwing madaling araw na babangon, maghapong magtitinda tapos pag-uwi halos kaysa lang sa pang-araw-araw, hindi rin makaipon. "Masakit na rin sa likod" sabi ni Mama.

Sabi ko, sige mag-apply na lang ako kay Inday. "Sinong Inday?" sabi ni Mama, sabay tawa. Habang nagbabaklas isa-isa ng mga bagong lutong lumpia wrapper, uusal si Mama na sana matapos na ang lockdown.