natulog lang maghapon. nanood ng pelikula. nakinig ng podcast tungkol sa pag-ibig na malayo naman sa bituka ko sa ngayon. nagkape habang bumisita ng isang digital arts exhibit. bukas, hindi ko alam kung anong puwedeng pag-ubusan ng kalahating araw bukod sa pagtulog.
#
Coming of age film ng ilang subdivision kids na sina Paulo, Giligan, Kachi at Mimaw. 'yung ilaw at tunog ng pelikula ay parang isang malaking flashback para sa mga batang 90's kahit na kapapanganak ko lang ng '93 pero maraming pop culture references ang uso pa rin nung kabataan ko. Hindi naman kasi ganun kabilis mawala sa uso ang mga bagay-bagay gaya ng pogs, kisses na parang tanga, frostee na lasang gamot, manananggal at Shake Rattle and Roll, at mga papremyo sa tansan ng sopdrinks na never naman akong nanalo. Wala nga lang akong Nintendo at Zelda dahil hindi naman kami rich kids. Masaya na malungkot 'yung tindi ng nostalgia ng pelikula tungkol sa pagpapatuli, pasalamat at sa kuwento lang ng iba ko naalala ang karanasan nila sa lukaw na may nginunguyang bayabas. Ang sakit lang din panoorin ang mga unang halik kahit smak, unang unrequited love, unang crush at unang takas ng mga bata; sana ganun na lang uli tayo katapang at kaulol na kumikilos tayo na akala natin ang dami na nating nalalaman sa daigdig.
ngayon na lang ulit ako hindi nakatulog hanggang umagahin na. hindi namanako malungkot. hindi rin naman manhid. masaya nga dapat dahil nakasulat hanggang umaga pero ilang araw nang inaabot nang madaling araw. kailangan ko na ulit uminom ng anti-histamine. mga tatlong gabi lang para mapabalik ko lang sa ayos ang tulog ko.
hinihintay ko lang lumiwanag ang daan at lalakad na ako pauwi. nasa bagong linis na bodega ako ng klasrum ni Song ngayon. siguro dahil naiba ang puwesto ng sofa. siguro dahil nasa ibang bahagi ako ng silid. siguro, nanibago lang ako sa tulugan.
baka mamayang umaga na lang ako matulog. nagugutom na uli ako. masaya pa nga dahil mortal na uli ako: nangangailangan ng mga de-oras na pisikal na proseso. baka naman nanibago lang ang katawan ko sa pagiging masaya kaya nagulo ang buo kong sistema.
Nang matuyo ang ilog ng Pansipit sa bayan ng Taal, si Lolo Peping (Jose Ortillaz) ang nakahuntahan ko. Ito ang transcription ng recording ng panayam sa kanya:
Nagpasimuno ako noon ng unahan
Sa rambutanan do'n sa likod ng kantin ni Ate GilayBawal lumabas noong isang taon. Mabanas ang umpisa ng Marso dahil sa mababa naming bubong. Nanlilimahid sa pawis kahit kaliligo lang pero nagpupumilit magdokumento ng araw-araw na nangyayari sa hindi lalagpas ng sandaang metro na layo mula sa’kin. Kahit na paulit-ulit lang ang nangyayari ay idokumento, pansinin ang araw-araw na takbo at itala kung gaano kaiba ang isang gawain na hindi nagawa sa nakalipas na mga araw gaya kunwari ng pagligo. Kasabay ng kawalang ligo ay naglaho rin ang mga bilang sa kalendaryo at pangalan ng mga araw.
Nagkulong ako, ang nilabas ko lang ay mga pagtula sa pulyeto (digital poetry zines), na pinamigay ko sa mga kaibigan bilang ayuda. Ano namang aasahang tugon mula sa mga kaibigan mo tungkol sa tula mo kundi maganda lang. Kailangan ba natin ng maganda sa panahon ng ligalig? Pruweba ng paghinga ang makaupo at makapagsulat kahit pangit. Sa’kin lang naman, sa gitna ng gulo hindi masamang maghanap, kumakapit lang kahit sa gawa-gawaang rikit.
Pinagtagpi-tagping Paggawa
Ginawa ko ‘yung akollab: mga tula ko kasama ng isang solo exhibit ng sa iba’t ibang bahagi ng bahay ng isang kaibigan. ginawa ko rin ‘yung New Normal My Ass na ilang poetry pieces kasama ng ilang flying human community architectural designs. Kinulong ko lang muna lahat ng gusto, galit at gana ko sa digital space. Ang ginawa ng ilang araw ay kayang ikonsumo ng isang upo.
Nag-isolate ako, walang social media. Hanggang ngayon maraming kaibigan at kakilala ang hindi alam kung buhay pa ako. Inawat lang ang sarili na makipagbalyahan sa nakakahawang mundo. “Walang makakaabot” ang sabi ng airplane mode. Nakakarating naman sa’kin ang mga balita sa mga maiikling usap-usapan ng mga mamimili-manininda sa palengke.
Wala namang sigurado sa ginagawa kong mga tula. Wala rin namang sigurado sa mga pinasok kong mga trabaho sa probinsya, parang artista rin lang na may ilang gabing pagtatanghal at hindi na rin sa’yo ang kuwento. Sapat lang ang mga inipong palakpak para itawid ka sa susunod na entablado. Walong taon nang dapat sana’y nagsisigurado ng sarili pero naglalaboy pa rin. Nagtapos ng agriculture. Nagtrabaho sa journ. Sumawsaw sa research rakets. Lumipad sa malalaking kalamidad. Gumawa ng community projects. Alanganing blogger; alanganing makata. Naglaylayan works sa dswd. Naging environment advocate. Kung maka-advocacy akala mo may safety net kaya kada bibitaw ako o binitawan ng institusyon, babagsak akong plakda. Palagi. May pagtatanong pero walang panghihinayang.
Hindi naman sa pinagkaitan ng pribilehiyo ng pagiging permanente, may ilang pagkakataon na pinalampas muna dahil ayokong makasal sa mga bagay na hindi ko pa sigurado kung gusto ko nga bang gawin araw-araw. Hindi naman ako nagising isang araw na halu-halo na ang resume ko. Curated halu-halo: pinili ko ang bawat sahog at pasalamat nga tayo dahil hindi lahat may pagpipilian.
Ginagawa ko ngayon ng magkasabay ang mga pulyetong ‘Bahay’ at ‘Kung Paano Maging Babaylan’ tuwing wala akong maramdaman o pakiramdam ko kailangan ko lang huminga o kahit magpaantok lang. Pagsilbihan ang sarili.
Sa sariling bayan, wala akong makinarya, walang ganap at walang makikinig. Kaya siguro uli ako umuupo para magsulat-sulat para pakinggan ko naman ang sarili kong mga hiyaw. Para muna sa sarili, habang wala pang ginagawa paghahanda hanggang sa may gawin uli. Kung ang paggawa ang ibig sabihin ng buhay, maraming araw na patay ako. Kung ang buhay ay paghinga nang walang paghihirap, buhay ako pitong beses isang linggo. Nangyayari naman ang buhay mailarawan man o hindi.
Pagbalik at Pagkahiwalay
Naging malaking isolation facility ko ang maliit na bayan ng Tiaong sa Quezon na uwian ko lang at kailanman ay hindi ko naging komunidad; hindi ko naging lunan ng paggawa. Wala munang pagtawid-tawid sa mga probinsya at paminsan-minsang Maynila. Walang mabawang na mani, Nova at softdrinks, buko pie at bibingka habang nakatingin sa bintana ng bus.
Tanging Tiaong lang iniikutan ko ngayon, naglalakad-lakad para sa katinuan. Ngayon ko na lang napansin ang hindi pantay-pantay na aspalto ng Maharlika Highway, ang buhol-buhol na kable ng Meralco, ang mga tiwangwang na lupa sa may Diversion road na siguro’y ang mga namumugad na munting buhay ay walang pag-iisip kung kailan maitutulak ng agresibong pag-unlad.
“Mag-volunteer ka kaya sa’min,” aya ni Mama sa kanilang relief efforts kasama ng isang maliit na nonprofit sa bayan at isang malamig na ayoko lang ang isinagot ko kay Mama. Gusto ko lang iligtas muna ang sarili na makakita pa ng mga mahihirap na pamilyang may kasama pang may kapansanan sa panahong ito. Hindi naman kami may kaya, siguro lower income household, alam ko dahil nag-aassess ako ng mahihirap na pamilya noon sa social welfare; pero kaya naman. Nagsasara ng tindahan si Mama kung may ganap sa bayan, hindi s’ya nawalan ng makinarya. Sagana kami sa mga balik-pasasalamat ng komunidad: mga bagong aning gulay, karneng manok, pugo at minsan gatas ng baka; mga malalaking pagpapahayag ng pagiging tao ngayong panahon.
Hindi ko itinatangging tinatanong ko rin ang sarili kung paano kaya kung hindi ako tumalon agad sa bintana ng korporasyon o kaya tiniis ko lang ng ilang taon pa ang apoy ng gobyerno? Gawaing mortal naman talaga ang magtanong ng alternatibong mga realidad. Nagsisisi, oo sobra, sa ekonomikal na kasiguraduhan pero hindi naman pinanghihinayangan ang pagtaya sa sarili.
Isang taon na pala akong nakahiwalay. Mas nararamdaman ko ngayon ang mga aksidenteng pangungumusta sa daan kapag may makakasalubong na lumang kakilala. Buong giting ko ring sinasagot ang mga “nasaan ka ngayon” ng isang malaking gesture ng “wala e” kasabay minsan ng pag-iling. Mas madaling sabihing walang trabaho kesa nagsusulat ng tula.
Madaling Makabalik
Tinawagan ko ang kaibigan sa dating trabaho matapos ang isang taon, at nagsalubungan kami ng mahabang tawa kahit wala pa kaming sinasabi. Plakda rin ‘to dahil walang sasalo gintong lambat sa pagtalon sa di siguradong panahon. That is to say she resigned her work during a crisis and she’s not well off. Ang lundo’y wala pa rin kaming mapiling gawin, nakakapili pa rin kami; kung bakit hindi namin malunok na wala kaming masyadong pagpipilian. Tatanggi sa mga alok at tatawang akala mo’y makapangyarihan.
Sinubukan naming bulatlatin kung anong ugat ng pagmamadaling makabalik at nahugot naming baka napapag-iwanan kami at hindi na kami kailanganin ng daigdig dahil matagal na kaming nakahiwalay. Naiinip kami sa kabila ng isang taong pagbubumagal. Sinubukan naming kantiin ang natutulog na lawa at nakakalikha pa kami ng maliit na mga alon at lagaslas. Naghihintay nang kumawala ang mga posibilidad na kaya naming gawin. Pero hintay pa, kaunting hintay pa. At tatawanan lang uli ang mga sarili’t maghihiwalay sa ginawang sariling mga kulungan.
Minsan ‘yung simpleng siyensyang natutunan ko sa Tiaong East Elementary School ang nagbibigay ng kapangyarihan sa’kin. Ilusyon ang paghinto. Hindi totoong wala akong nararating sa kabila ng mga pagkahiwalay at pagkakakulong. Hindi ako sinisikatan ng araw o inaabutan ng mga bituin, nakasakay ako sa tuloy-tuloy na inog ng daigdig.
Isang taon na pala,
Astropisikal na paikot-ikot
Walang piho saan ang punta.
tinawagan ako ng dating kaopisina, sabi ko applyan mo na 'yung tinanggihan kong trabaho. bago pa ako ma-reject ay tinanggihan ko na. hindi rin naman n'ya gusto. sabi n'ya kasi sa'kin ay naghahanap ng ibang aplikante at tinawagan s'ya, kaya hindi pa siguro ako nare-reject kasi ako na 'yung kukunin kapag walang-wala. siguro ay fair employer naman si non-profit pero naghahanap lang din s'ya ng mas mataas na scorer na applicant. inaoust na ako bago pa man ako ma-hire. so nag-plot kami ng great revenge, applyan mo kahit ayaw mo, then when you got into the interview, dump it.
tinawagan n'ya ko kanina, she did exactly as told. ayun, p'rehas kaming walang work.
nagising na lang ako na parang may lumagabog sa ulunan ko. malakas, dinig na dinig ko dahil ding-ding lang ng yero't trapal ang pagitan. bumangon ako, ang bungad sa'kin ni Papa ay "baka kaya mong bumili ng singkwenta piraso ng haloblaks, kay Mama mo na ang limang sakong semento." hinagilap ko ang tasa at kapihan nang mumukat-mukat. nagpahakot pala s'ya ng sako-sakong buhangin na itinambak sa gilid ng bahay, siguro inusap n'ya lang sa inuman. kung kailan naman pandemya, kung kailan naman nagsusukat na ang Perokaril at papalayasin na kami pero wala akong sinabi.
ang tagal-tagal na diumanong papalyasin pero hindi naman natutuloy kaya hindi na s'ya naniniwala't ipapagawa na n'ya raw ang ding-ding at ang kubeta sa Sabado; may inusap na s'yang kumpare. ilang linggo na ang nakalipas, ayun nakatambak pa rin ang nangauubos nang buhangin.
wala pang lumalayas, wala ring nagagawa.
napanood ko kanina 'yung The Prom. wala nag-click lang ako sa comedy matapos kong mapanood 'yung Seaspiracy na kalunos-lunos na kalagayan ng marine biodiversity, sabi ko kailangan kong sumaya.
tungkol ang The Prom sa isang school sa Indiana na nagkansela ng prom dahil may isang babae na gustong dal'hin ang jowa n'yang kapwa babae sa prom. kesyo usapin na raw ito ng civil rights. kesyo may pangangailangan ng inclusive na prom. kesyo ang preference ni Emma, ang bidang babae, ay nakaka-"offend" sa mga miyembro ng Kristyanong komunidad.
bubuhol ito sa mga karakter nina Meryl Streep, Nicole Kidman at James Corden (hindi ko kilala 'yung isa pa pero mahusay din at tinatamad akong mag-research dahil gabi na) na mga pabulusok ang theater career at nag-astang aktor-aktibista at napiling ipaglaban na matuloy ang Prom sa school sa Indiana. nag-gate crash sila sa isang PTA meeting para sa isang publicity stunt/ production number. isang musical-coming (out/) of age na pelikula at pinupunan nito ang kakulangan ng representasyon ng mga kuwentong lesbiana/ girl queer love (di ko sure kung anong tawag, sori) sa mga streaming platform.
maganda 'yung pelikula kahit na masyado ring preachy at educational na hindi tungkol sa moralidad o relihiyon ng komunidad ang kuwento. kundi tungkol sa kung paano magiging ligtas at hindi nagtutulak sa iba ang mga espasyo sa komunidad. marami na nga ang naitulak palabas ng sariling bahay, tinakwil ng pamilya. ano ba naman ang isang dinekorasyunang basketball court sa isang gabi para isayaw ang napiling isayaw regardless kung anong nasa pagitan ng mga hita nila. tungkol ito sa mga hindi maisayaw ang gustong isayaw dahil lang pinipigilan sila ng korte ng lipunan, ng mga kinalakhang institusyon, ng walang pinag-uugatang galit.
iniisip ko kung kaya ba may mga big stars-middle age people characters ay para lang makahatak ng malaking viewership sa pelikula? kung wala ba 'yun ay tatayo rin ang kuwento? pero esensyal ngang abutin ang mas nakatatandang henerasyon at sila ang mga nasa kapangyarihan sa paaralan, simbahan, kalsada, trabaho at iba pang mga pangkomunidad na espasyo. madalas ring manunupil ng mga karapatan. at ang pagbubukas nila ng pagtanggap ay malaking bagay.
nakailang Meryl Streep na akong pelikula ngayong taon at palagi akong naapektuhan. sumaya naman ako sa pelikula. nakaka-miss manood ng musicals sa teatro.
#
maniningil na lang ako at tatlong araw na akong tinatamad. pera na 'yun oh, ipoproseso na lang tapos tapos na tapos na. makakabayad ng utang, may instant ipon at makakabayad ng insurance uli. makakapagpadentista ang pamilya, makakabili ng cake at makakatikim uli ng organic salad. aayusin ko na lang 'yung mga rekusitos, umpisahan mo na, pera na 'yun. gumalaw-galaw ka, di 'yang kung ano-anong gusto mong gawin at di mo naman inuumpisahan.